1. Zasoby naturalne Libanu

Wczesna fenicka metalurgia musiała z konieczności bazować na miejscowych złożach. Pas wybrzeża zamieszkany przez Fenicjan i jego lądowe zaplecze nie są zbyt bogate w źródła surowców. Występują one w przeważającej części w górach Libanu. Współcześnie eksploatuje się tu głównie surowce mineralne: wapień, gips, sól. Występują tutaj też rudy żelaza, które nie są dziś eksploatowane i nie posiadają znaczenia ekonomicznego. Najbliższe złoża rud metali o znaczeniu gospodarczym znajdują się w Jordanii i na Synaju, w górach Taurus i na Cyprze. Jest zatem jasne, że starożytni Fenicjanie musieli poszukiwać zasobów rud metali poza swoją ojczyzną.

2. Umiejętności techniczne fenickich metalurgów

Fenicjanie byli wybitnymi metalurgami i metaloplastykami. Potrafili wytwarzać wysokiej jakości przedmioty ze stopów miedzi/brązu, metali szlachetnych (srebra, złota) oraz żelaza. Ich wyroby rozchodziły się szeroko na Bliskim Wschodzie i w basenie Morza Śródziemnego. Docierały zarówno do Grecji, jak i na dwory asyryjskich królów.

Fenicka metalurgia i handel wyrobami metalowymi jest wspomniany w wielu starożytnych źródłach. Wspomina o nim Pismo Święte Starego Testamentu w księgach proroka Izajasza ( ), Jeremiasza i Ezechiela. Wspominają o nich teksty klinowe, niektóre inskrypcje fenickie i autorzy antyczni.

Księga Ezechiela (Ez 27, 12-13, 19) zawiera wzmiankę o rozgałęzionym handlu Tyru:

„(…) Tarszisz prowadził z tobą handel z powodu mnóstwa twoich wszystkich bogactw. Srebro, żelazo, cynę i ołów dostarczano ci drogą wymiany za twe towary. Jawan, Tubal i Meszek prowadzili z tobą handel: dostarczając za twe towary niewolników i wyroby z brązu (…) Dan i Jawan począwszy od Uzzal drogą wymiany za twe towary dostarczały ci wyroby żelazne, cynamon i trzcinę. (…)”

Powyższy cytat ukazuje zasięg handlu fenickiego, tak jak widzieli go judejscy prorocy w VI w. przed Chr. Autor tekstu wspomina, że mieszkańcy Tyru sprowadzali do siebie metale: srebro, żelazo, cynę i ołów, za które płacili swoimi wyrobami. Interesujące są nazwy handlowych partnerów Tyru. Określenie Jawan oznacza w języku hebrajskim Greków, mieszkańców świata egejskiego. Wywodzi się ono od imienia jednego z wnuków Noego, Jawana, syna Jafeta. Jest to słowo pokrewne etnonimom takim jak Ἴωνες i *Ιαϝονες, oznaczającym Jonów, czyli Greków zamieszkujących zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej. Tubal to biblijna wersja nazwy Tabal, oznaczającej neohetyckie królestwo w południowo-wschodniej Azji Mniejszej, zamieszkane przez luwijskojęzyczną ludność należącą do plemienia Tybarenów. Warto w tym miejscu zauważyć, że plemię Tybarenów było uważane w starożytności za wynalazców metalurgii i zazwyczaj wymieniane obok słynnego małoazjatyckiego plemienia kowali i metalurgów, Chalybów. Etnonim Meszek, będący jednocześnie imieniem syna Jafeta, odnosi się do ludu znanego ze źródeł asyryjskich jako Muszki, czyli do Frygijczyków. Opisuje on więc mieszkańców północno-zachodniej Azji Mniejszej. Nazwa Tarszisz jest od wielu lat przedmiotem sporów specjalistów. Może ona określać miasto Tars w Cylicji, ale bardziej prawdopodobne jest dotyczy ona obszaru znajdującego się w zachodniej części Morza Śródziemnego, w południowej części Półwyspu Iberyjskiego, w pobliżu dzisiejszych miast Huelva i Sevilla. Źródła asyryjskie, a także Księga Psalmów (Ps 72, 10) określają mianem tar-si-si kraj lub wyspę na dalekim zachodzie Morza Śródziemnego. O Tarszisz mówi też inskrypcja na Kamieniu z Nory na Sardynii, pochodząca z przełomu IX i VIII w. przed Chr. Najprawdopodobniej chodzi o obszar leżący na południu Hiszpanii, u ujścia rzeki Gwadalkiwir do Oceanu Atlantyckiego. Obszar ten był bogatym źródłem surowców metalicznych.

Słowo Dan jest nazwą jednego z 12 plemion Izraela, wywodzącego się od eponimicznego przodka, jednego z synów Jakuba. Według Bibli, Danici mieli zamieszkiwać mały obszar na wybrzeżu kraju Kanaan, na północ od terytorium filistyńskiego i miast Aszdod i Gat. Cały powyższy fragment dotyczący Jawan i Uzzal jest kontrowersyjny i trudny w tłumaczeniu. Hebrajskie słowa wĕdān wĕyāwān mĕ’uzzāl, użyte w Ez 27, 19 mogą być rozmaicie interpretowane. Mogą one oznaczać zarówno „Danitów i Greków z Uzzal”, jak i plemię Danuna., a nawet „naczynia z winem z Uzzal” (Block 1998: 66). Jest jednak pewne, że cytowany fragment mówi o imporcie żelaza z szerokich obszarów wschodniego basenu Morza Śródziemnego, to znaczy z wybrzeży Palestyny (Dan, względnie Danuna), Jawan (świat egejski), Tubal i Meszek (tereny Azji Mniejszej). Wzmianka ta może nam posłużyć do zakreślenia zasięgu fenickiego handlu na Bliskim Wschodzie i poza nim.

Informacje zawarte w powyższej wzmiance (Ez 27, 12-13, 19) posłużyły M. Liverani’emu do rekonstrukcji terytorialnego zasięgu fenickiego handlu i geografii gospodarczej Bliskiego Wschodu w epoce żelaza. Liverani zakreśla granice czterech stref handlu: pierwszej, obejmującej Judę, Izrael i Damaszek, drugiej, zawierającej terytoria Arabów, Kedaru i Bet Togarma, strefa trzecia: Jawan, Tubal, Meszek, Dedan, Edom, Aden, Harran, Aszur, strefa czwarta: Tarszisz, Szeba, Rama, Dedan i wyspy, Edom. Z czwartej strefy handlu pochodziła większość metali skupowanych przez fenickich kupców, a potem przetwarzanych w miastach fenickich na wyroby rzemieślnicze. Fragment pokazuje zasięg lądowego i morskiego handlu Fenicjan z punktu widzenia mieszkańców Tyru. Nie sposób jednak zgodzić się z tezą M. Liverani’ego, że handel morski z krainami leżącymi daleko na zachód od Fenicji miał marginalne znaczenie. Przeczą temu dowody archeologiczne, które będą omówione niżej (Liverani 2014: 427-429, fig. 24.5).

O handlu metalami i eksploatacji złóż metali przez Fenicjan mówią także inne źródła antyczne.

3. Początki metalurgii żelaza na Bliskim Wschodzie a Fenicjanie

Bliski Wschód jest tym obszarem świata, na którym ludzkość poznała i rozwinęła obróbkę podstawowych pierwiastków chemicznych należących do grupy metali: miedzi, złota, srebra, cyny, żelaza. Opanowano tu podstawowe techniki obróbki rud, oczyszczania metali i wykonywania stopów. W końcu epoki brązu, około 1200 lat przed Chr. na obszarze Bliskiego Wschodu opanowano technologie obróbki żelaza. Ustalenie dokładnego obszaru, gdzie się to dokonało jest ważnym problemem i wiąże się z kwestią roli Fenicjan w rozwoju i rozprzestrzenieniu tej istotnej technologii.

Umiejętność obróbki żelaza badacze wiązali się do niedawna z obszarem Azji Mniejszej i ośrodkami metalurgicznymi istniejącymi na terenie państwa Hetytów. Przez długi czas funkcjonowała w nauce teza o hetyckim monopolu obróbki żelaza, chronionym tajemnicą państwową. Podstawą tej tezy była treść starożytnych tekstów klinowych, takich jak pochodzący z XIII w. przed Chr. list króla Hattusilisa III do nieznanego adresata, w którym hetycki władca odpowiada na prośbę o przysłanie wysokiej jakości żelaza. Król pisze, że nie może od razu przysłać petentowi żelaza, gdyż zapasy surowca się skończyły i obecny czas nie jest sprzyjający do obróbki tego metalu (Pleiner 2000: 10).

Tego typu informacje zawarte w tekstach z epoki stały się podstawą do wysuwania tezy o królewskim monopolu metalurgicznym, który zapewniał Hetytom przewagę militarną, dzięki istnieniu ściśle strzeżonych ośrodków produkcyjnych i utrzymywaniu szczegółów technicznych w ścisłej tajemnicy. Tymczasem kontrola władzy nad produkcją i obróbką tak rzadkiego materiału, jak żelazo, była postępowaniem typowym dla pałacowej gospodarki epoki brązu, w której cześć rzemieślników pracowała na rzecz pałacu i oddawała władcy owoce swej pracy. Żelazo było metalem prestiżowym i przedmioty z niego wykonane często pełniły funkcję darów królewskich. Władcy późnej epoki brązu często obdarowywali się żelaznymi amuletami, biżuterią i bronią. Przykładem mogą być zabytki z grobu faraona Tutenchamona z XIV w. przed Chr., a także przedmioty żelazne z grobowców mykeńskich na Krecie i w Grecji kontynentalnej. W tym okresie żelazo było rzadkim, cennym i skrajnie kosztownym metalem, używanym tylko przez członków ścisłej elity. Jednocześnie hetyccy rzemieślnicy nie byli na ogół zbyt biegli w jego obróbce i rzadko udawało im się uzyskiwać wysokiej jakości przedmioty żelazne (Pleiner 2000: 10-11).

Prawdopodobnie początki użytecznej metalurgii żelaza związane są z wytopem rud miedzi. Rudy miedzi zwykle występują zazwyczaj razem ze związkami żelaza, bądź są po prostu związkami miedzi i żelaza, jak chalkopiryt (CuFeS2). Współczesne badania wykluczyły możliwość, by odkrycie sposobu uzyskiwania żelaza z rud było efektem przypadkowego rozpalenia ogniska na złożu rudy darniowej. Pierwszy wytop musiał się dokonać w zamkniętym palenisku, w redukującej atmosferze pieca ceramicznego lub metalurgicznego. Eksploatacja zasiarczonych rud miedzi w starożytności wymusiła konieczność dodawania topnika do wsadu pieca, by obniżyć punkt topnienia metalu. Tym topnikiem okazały się rudy żelaza, w postaci hematytu i limonitu. Brak jest jednak dowodów, że proces przejścia od dodawania topników do wytopu żelaza z rud dokonał się na obszarze Azji Mniejszej. Wynika to częściowo ze słabego rozpoznania starożytnych stanowisk dymarskich i zagłębi produkcyjnych na tym terenie (Pleiner 2000: 11-13).

Na stanowiskach z późnej epoki brązu są czasem znajdowane przedmioty z żelaza, a nawet z nawęglonej stali. Można tu wymienić kilof ze stanowiska Tel Adir w Palestynie i ostrza z Lapithos na Cyprze z XII w. przed Chr. Obydwa artefakty zostały wykonane z wysoko nawęglonego żelaza. Umiejętność obróbki żelaza zyskała znaczenie gospodarcze i militarne dopiero z chwilą opracowania technik nawęglania metalu, czyli uzyskiwania twardej stali, nadającej się do wykonywania użytecznych narzędzi i skutecznej broni. Pierwsze próby pozyskiwania żelaza z rud miały miejsce na obszarze zachodniej Anatolii, Armenii i Cylicji. Jednak jasne jest, że proces prowadzący do wyprodukowania użytecznego w gospodarce i sztuce wojennej nastąpił na innych terenach (Pleiner 2000: 12-14).

Najwcześniejsze ślady rozwiniętej i użytecznej technologii wytwarzania i obróbki żelaza zostały odkryte na Cyprze i pochodzą one z późnej epoki brązu. Wyspa obfituje w rudy różnych metali, przede wszystkim miedzi, ale także żelaza i złota. Był on ważnym ośrodkiem metalurgicznym w epoce brązu, a tutejsi metalurdzy, biegli w swoim rzemiośle, zapewne często eksperymentowali z nowymi materiałami i metodami produkcji. Obecność metalurgii miedzi wskazuje, że cypryjscy rzemieślnicy na pewno wypróbowywali nowe techniki, m. in. dodawanie do wytopu topnika w postaci rudy żelaza. Złoża rud wydobywanych w starożytności w górach Troodos to głównie związki różnych metali z siarką. Jest wśród nich zarówno piryt (ruda żelaza), jak i chalkopiryt (ruda miedzi). Występują one razem i zapewne podczas wielu procesów wytopu trafiały do tego samego pieca. Metalurdzy pracujący na Cyprze posiadali odpowiednią technologię i warunki, by prowadzić eksperymenty z różnymi rodzajami rud. Opanowanie techniki redukcji rud żelaza było zapewne efektem stosowania pirytu jako topnika (Constantinou 2012: 4-5).

4. Rola Fenicjan w obrocie metalami

Fenicjanie odgrywali bardzo poważną rolę w produkcji metalurgicznej w świecie śródziemnomorskim w epoce żelaza. Fenickie miasta nad Morzem Śródziemnym były jednym z nielicznych ośrodków cywilizacyjnych nienaruszonych przez kryzys późnej epoki brązu. Mieszkańcy wybrzeża Libanu szybko stali się pośrednikami w wymianie poszukiwanych dóbr pomiędzy ludami Bliskiego Wschodu a wybrzeżami Morza Śródziemnego. Wśród tych poszukiwanych dóbr znajdowały się przede wszystkim metale, zarówno w postaci surowca, jak i gotowych wyrobów. Dzięki obrotowi metalami Fenicjanie mogli odtworzyć sieć szlaków handlowych na Morzu Śródziemnym i zawiązać nowe kontakty handlowe.

Jedną z najwcześniejszych poszlak świadczących o roli Fenicjan w rozprzestrzenieniu metalurgii żelaza poza Bliski Wschód są charakterystyczne znaleziska noży żelaznych z brązowymi nitami, znane z Grecji z okresu submykeńskiego i protogeometrycznego. Jeden z takich noży pochodzi ze stanowiska Perati w Attyce, z XII w. przed Chr. Jest to fragment prostego narzędzia tnącego o długości 11cm, z dwoma nitami służącymi do przymocowywania rękojeści. Podobny przedmiot znaleziono na stanowisku Knossos Gypsades na Krecie. W późnej epoce brązu w kontynentalnej Grecji występowały nieliczne przedmioty żelazne (głównie ozdoby), a żelazo nie miało znaczenia technicznego, czy gospodarczego. Tymczasem na Cyprze już w XII i XI w. przed Chr. wytwarzano podobne do wspomnianych wyżej żelazne noże, znane z Idalion i Kurion. Podobne egzemplarze z tego samego okresu zostały znalezione w grobach ciałopalnych z Hama w Syrii. (Pleiner 1969: 8-fig 3. 7, 8-11; Pleiner 2000: 8, fig. 1. 6). Zapewne pierwsze żelazne noże w Grecji były importowane z Cypru drogą morską. Być może ich dystrybucją zajmowali się właśnie kupcy z miast fenickich. Nie ulega wątpliwości, że umiejętności w zakresie wytopu żelaza z rud dotarły do Grecji z wybrzeży Syrii i Azji Mniejszej przez Cypr, Rodos i Kretę (Pleiner 1969: 13). Tym szlakiem mogli dostarczyć przedmioty żelazne, a później także wiedzę metalurgiczną wyłącznie Fenicjanie.

Fenicka metalurgia w Kartaginie i na Półwyspie Iberyjskim

Fenicjanie podjęli swoje kolonizacyjne wyprawy na Morzu Śródziemnym na przełomie IX i VIII w. przed Chr. Położenie założonych przez nich osad wskazuje, że jednym z istotnych celów kolonizacji było uzyskanie dostępu do złóż rud metali. Mechanizm napędzający żeglugę i ruch kolonizacyjny Fenicjan był napędzany przez takie czynniki jak: przeludnienie rdzennej Fenicji, rozwój dalekosiężnego handlu i wzrost zapotrzebowania na surowce (Aubet 2001: 72-73). Szczególnie dwa ostatnie mogły być przyczyną usilnych poszukiwań nowych złóż. Należy pamiętać, że fenickie miasta były centrami wyspecjalizowanej produkcji rzemieślniczej, gdzie wytwarzano luksusowe przedmioty przeznaczone do międzynarodowego handlu. Produkowano tu nie tylko barwione tkaniny i ozdoby z kości słoniowej, ale także (i przede wszystkim) liczne przedmioty z metali: złota, brązu i srebra. Fenicjanie w IX w. przed Chr stali się głównymi dostawcami wyrobów metalowych dla Asyrii i Izraela (Aubet 2001: 78-79).

Feniccy żeglarze i kolonizatorzy jako pierwszy opanowali Cypr. Pozostawali w nieprzerwanej łączności z tą wyspą na przełomie epoki brązu i żelaza. Kontakty wybrzeża Kanaanu z Cyprem, bardzo ścisłe w późnej epoce brązu, przetrwały także w następnej epoce, mimo kryzysu ok. 1200 przed Chr. Statki pływające z miast fenickich w kierunku Rodos i Krety musiały w drodze na zachód zatrzymywać się na Cyprze, choćby po to, by uzupełnić zapasy wody słodkiej i żywności. Znaleziska ceramiki z cypryjskich stanowisk wskazują na kontynuację intensywnych kontaktów z portami Lewantu we wczesnej epoce żelaza (Bell 2009: 34-38). Należy przypuszczać, że poszukiwali oni na Cyprze właśnie rud metali, które występują tam obficie. Można przypuszczać, że mieli oni także prawdopodobnie udział w rozwoju cypryjskiej metalurgii we wczesnej epoce żelaza.

Żeglujący po otwartym morzu żeglarze feniccy docierali do wysp w środkowej części Morza Śródziemnego, gdzie zakładali faktorie handlowe i kolonie. Właściwe osadnictwo fenickie było poprzedzone fazą prekolonizacyjną, w której następowały sporadyczne wizyty żeglarzy-odkrywców, podróżujących w poszukiwaniu zasobów i potencjalnych miejsc do osiedlenia. Następowała wtedy także barterowa wymiana handlowa z miejscową ludnością (Aubet 2001: 168-170; 200-202). Fenicjanie założyli kolonie na zachodnich wybrzeżach Sycylii (Motya, Eryx, Lilybaeum, Panormus).

Więcej o dawnych technologiach przeczytają Państwo w książce "Wieki brązu i żelaza, tom 2":

https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/wieki-brazu-i-zelaza-tom-ii/

Bibliografia

Aubet M. E.

2001  The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade. Second Edition,   Cambridge.

Bell C.

2016  Continuity and change: the divergent destinies of Late Bronze Age ports in Syria and Lebanon across the LBA/Iron Age transition, (w:) Ch. Bachhuber, R. G. Roberts (eds.) Forces of transformation: the end of the Bronze Age in the Mediterranean : proceedings of an international symposium held at St. John's College, University of Oxford 25-6th March 2006, Oxford, 30-38.

Block D. I.

1998  The Book of Ezekiel, Chapters 25-48, The International Commentary on the Old Testament, Grand Rapids, Cambridge.

Constantinou G.

2012  Late Bronze Age copper production in Cyprus from a mining geologist’s perspective, (w:) V. Kassianidou, G. Papasavvas (eds.) Eastern Mediterranean Metallurgy and Metalwork in the Second Millennium BC. A Conference in Honour of James D. Muhly. Nicosia, 10th-11th October 2009, Oxford, 4-13.

Liverani M.

2014  The Ancient Near East. History, society and economy, London, New York.

Pleiner R.

1969  Iron Working in Ancient Greece, Prague.

2000  Iron in Archaeology: The European Bloomery Smelters, Prague.

Fenickie żużle z Bir Massouda w Afryce Północnej

Fenicki statek handlowy

Rekonstrukcja statku fenickiego

Starożytna Fenicja i pochodzenie alfabetu, mapa

Rekonstukcja starożytnego Sydonu

Filistyńskie ostrze żelazane z Tel Miqne (Ekronu)

---

tagi: archeologia  fenicja  metalurgia  żelazo  epoka żelaza  starożytny bliski wschód  lewant  historia starożytna  czasy biblijne 

	Stalagmit
	29 grudnia 2020 16:28

11     1492    11 zaloguj sie by polubić