Relacje o imperiach i wielkich zdobywcach zdominowały sporą część spisanej historii Świata. Te potężne organizmy państwowe ukształtowały dzieje ludzkości i pozostawiły po sobie zauważalne ślady i materialne oraz niematerialne dziedzictwo, które przetrwało do dnia dzisiejszego. Dość wspomnieć starożytny Rzym, po którym pozostały nie tylko imponujące ruiny miast i infrastruktura, ale także język, prawo i spuścizna literacka. Imperia kształtowały polityczne i kulturowe oblicze Świata, a ich dokonania nadal mają wpływ na życie współczesnych ludzi. Z jednej strony były brutalnymi i drapieżnymi organizacjami, zagarniającymi ziemię i zasoby, eksploatującymi pracę ludzką do granic możliwości, prowadzącymi okrutne wojny i eksterminującymi całe grupy etniczne. Z drugiej strony ich dziełem były imponujące budowle i ułatwiająca życie infrastruktura, a także osiągnięcia w dziedzinie sztuki, nauki, czy piśmiennictwa. Trudno zatem jednoznacznie oceniać ich rolę w historii.

 

Pierwszym imperium, o którym mamy pewne informacje ze źródeł było istniejące w III tys. przed Chr. na obszarze Mezopotamii (dzisiejszego Iraku) imperium akadyjskie. Było to pierwsze agresywne państwo o którym mamy nieco więcej informacji. Choć już egipscy władcy, którzy zjednoczyli Dolinę Nilu, utworzyli rozległe państwo terytorialne, a ekspansja mezopotamskiej kultury Uruk nieodparcie przywodzi na myśl imperialne wzorce panowania nad szlakami handlowymi i strategicznymi punktami, to niewątpliwie powstanie imperium akadyjskiego można uważać za przełomowy moment historii powszechnej. W pierwszej połowie III tysiąclecia przed Chr. południowa Mezopotamia była krajem podzielonym na szereg miast-państw. Zamieszkiwały ją dwie główne grupy etniczne: Sumerowie i Akadowie. Sumerowie, mówiący izolowanym, niepodobnym do żadnego innego językiem, zajmowali południową część aluwialnej niziny. Akadowie, mówiący językiem semickim, należącym do afroazjatyckiej rodziny językowej, byli obecni w Mezopotamii od końca IV tys. przed Chr. (przybyli tu w końcowym okresie istnienia kultury Uruk aż z Afryki Północnej, przez Dolinę Nilu i Syropalestynę). Semici zajęli północną część Dolnej Mezopotamii i Dolinę Dijali. Ich kraj nazywano Akadem. Szybko przyswoili sobie najważniejsze osiągnięcia sumeryjskiej cywilizacji: pismo, rozwinięte rolnictwo, rzemiosło i handel, życie miejskie. Stali się pełnoprawnymi mieszkańcami Dolnej Mezopotamii, a ich miasta państwa sąsiadowały z sumeryjskimi. Południowa Mezopotamia była krajem jednolitej, miejskiej i piśmiennej cywilizacji, jednej z kilku w ówczesnym świecie (obok Północnej Mezopotamii, Syrii, Elamu, Egiptu i Doliny Indusu). Semiccy Akadowie przyjęli sumeryjskie pismo i kulturę, integrując się z sumeryjską cywilizacją, ale zachowując własny język. Konflikty wybuchały pomiędzy poszczególnymi miastami, a nie między grupami etnicznymi. Akadowie szybko przystosowali pismo sumeryjskie do zapisu ich języka, należącego do zupełnie innej rodziny. Pod koniec okresu wczesnodynastycznego (ok. 2400-2300 przed Chr.) bogate i ludne miasta Sumeru i Akadu prowadziły między sobą wyniszczające wojny. Nie brakowało także konfliktów wewnętrznych destabilizujących poszczególne miasta-państwa. Najsilniejsze miasta usiłowały zdominować konkurentów i zapanować nad większymi obszarami i sąsiednimi metropoliami. Najambitniejsi władcy chcieli zdominować cały kraj. Sumeryjscy władcy starali się uzyskać hegemonię nad wszystkimi miastami. Około 2360 lat przed Chr. wszystkie miasta Sumeru zdominował władca Ummy, Lugalzaggesi, który pokonał i zajął miasto Lagasz, od wieków skonfliktowane z Ummą. Lugalzaggesi obalił rządzącego w Lagasz reformatora Uruninimginę. Ogłosił się królem Kraju (czyli Sumeru i Akadu), któremu bóg Enlil otworzył wszelkie drogi pomiędzy Zatoką Perską i Morzem Śródziemnym: „(…) Gdy Enlil, król krajów, Lugalzaggiziemu królestwo nad krajem przekazał, gdy zwrócił na niego oczy całego kraju, ziemie pod jego stopy rzucił, wszystkie je od wschodu do zachodu jemu oddał, wówczas otworzył przed nim drogi do „Dolnego Morza” poprzez Tygrys i Eufrat aż do „Górnego Morza”. Od wschodu do zachodu, nigdzie Enlil nie pozwolił, aby znalazł się dla niego rywal. Sprawił on [Lugalzaggizi], że kraje odpoczywały w pokoju, nawodnił ziemie wodami radości... Uczynił, że Uruk zajaśniało pełnym blaskiem; ku niebu niczym byk uniosło głowę Ur; Larsa, ukochane miasto Utu, napełnił wodą; szlachetnie podniósł Ummę, ukochane miasto Szara (...)”. Niewątpliwe jego ambicją była władza uniwersalna, obejmująca cały Sumer i Akad i sięgająca granic znanego świata. Południowa Mezopotamia była dla swoich mieszkańców bogatym, rozwiniętym centrum cywilizowanego świata, a rozszerzanie jej wpływu w różnych kierunkach było chwalebną misją. Ale mimo butnej, propagandowej retoryki dni Lugalzaggesiego były policzone. Opisy jego podbojów, rzekomo sięgających Elamu, Ebli i Morza Śródziemnego są znacznie przesadzone i odnoszą się raczej do planów tego władcy i jego przechwałek, niż do realnych kampanii militarnych. Być może jego wysłannicy dotarli do tych miejsc, ale nawet to nie jest pewne.

 

Nowy wódz i polityk, który stał się przyczyną upadku Lugalzaggesiego pojawił się w Akadzie, czyli w północnej części mezopotamskiego aluwium. Początki jego kariery zostały gruntownie zmitologizowane i ukrywają się za legendami, które zdominowały mezopotamską tradycję literacką. Mówią one o nieślubnym synu kapłanki z miasta Azupiranu, która miała włożyć swoje ledwo narodzone dziecko do koszyka i puścić je z biegiem Eufratu. Chłopca uratować miał niejaki Akki, ogrodnik, który go usynowił. Wyrósł on na ogrodnika, który miał stać się wybrańcem bogini Isztar. Szybko piął się w dworskiej hierarchii i objął ważną funkcję podczaszego króla Kisz, Ur-Zababy. Podczaszy był jednym z najważniejszych osób w dawnej dworskiej hierarchii. To właśnie on odpowiadał za dostarczanie napojów i żywności na stół królewski. W końcu młody podczaszy obalił króla Kisz i zajął jego miejsce. Przyjął imię Sargona, oznaczające prawowitego króla. Wiarygodności tych legend nie jesteśmy dziś w stanie zweryfikować. Wyłowienie koszyka z leżącym w nim dzieckiem, bądź porzucenie nowo narodzonego bohatera to dość uniwersalny motyw literacki, pojawiający się później zarówno w Starym Testamencie (historia Mojżesza w Księdze Wyjścia), a także w mitologii greckiej i w indyjskim eposie Mahabharata. Imię Sargona wskazuje jednak, że mamy tu do czynienia z uzurpatorem, który zdobył władzę w sposób gwałtowny i nielegalny. Sargon był zatem ambitnym graczem, który uzyskał panowanie brutalnymi i skutecznymi metodami. Był człowiekiem znikąd, który w swoich inskrypcjach w ogóle nie wspominał o poprzednikach. Niezależnie od tego, ile prawdy zawierają legendy o Sargonie, niebawem miało się okazać, że stał się on największym wodzem, jakiego dotąd nosiła ziemia. W ciągu całego swojego panowania miał on przeprowadzić 34 zwycięskie kampanie wojenne. Na początku swojej kariery był tylko królem Kisz (tak tytułują go jego inskrypcje). Sargon zaistniał na scenie politycznej Mezopotamii około 2350 lat przed Chr., w 25 roku panowania Lugalzaggesiego. Zorganizował wielką wyprawę wojenną na południe Mezopotamii. Pokonał w bitwie i pojmał króla Ummy i Uruk, Lugalzaggesiego, który został potem wystawiony w klatce w pobliżu Ekur, świątyni Enlila w Nippur, czyli najbardziej czczonego sanktuarium Sumeru. Zwyciężył innych władców sumeryjskich miast i dotarł aż do brzegów Zatoki Perskiej (nazywanej wtedy Dolnym Morzem). W czasie tej kampanii wygrał kilkadziesiąt bitew i pokonał pięćdziesięciu sumeryjskich ensich, czyli władców miast-państw. Zapanował zatem nad całą Dolną Mezopotamią. Sargon rytualnie obmył swoją broń w wodach Zatoki Perskiej i nakazał zburzenie murów obronnych podbitych miast. Powstało nowe mocarstwo, którego centrum stały się miasta Kisz i Nippur. Był to jednak dopiero początek jego ekspansji. Sargon chciał zapanować nad szlakami handlowymi i komunikacyjnymi, które łączyły Sumer i Akad z sąsiednimi i dalszymi krajami. Sargon, tak samo jak inni mieszkańcy Mezopotamii, chciał uzyskać dostęp do bogatych zasobów krajów leżących nad Zatoką Perską: Dilmun (Bahrajnu), Manganu (Omanu), Elamu i Meluhhy (Doliny Indusu), a także tych, które leżały daleko na północy i zachodzie: doliny górnego Eufratu, Mari, syryjskiej Ebli, gór Amanus. Wojska akadyjskie skierowały się przeciwko nowym przeciwnikom. Kolejne kampanie Sargona były skierowane przeciwko krajom leżącym na terenie Iranu: Elamowi, Sabum i Marhaszi (region Kermanszachu), przeciwko krajowi Subaru położonemu nad górnym Tygrysem. Mimo, że późniejsze przekazy mówią o wyprawach Sargona do Anatolii i Syrii, nad Morze Śródziemne, obszar efektywnie kontrolowany przez jego państwo rozciągał się od Tuttul do Zatoki Perskiej. Dalsze ekspedycje miały na celu raczej opanowanie szlaków handlowych, a nie nowych terytoriów. Oddziały wojskowe poprzedzały zatem w tej epoce kupieckie karawany. Jedna z późniejszych legend o Sargonie opowiada o jego kampanii przeciwko anatolijskiemu miastu Puruszhanda, którą podjął w obronie mezopotamskich kupców. Sieć szlaków kontrolowana przez państwo Akadu sięgała za jego panowania od Morza Śródziemnego do Manganu i Doliny Indusu. Sargon był prawdopodobnie twórcą jednej z pierwszych w dziejach stałej armii. Wedle świadectwa źródeł 5400 mężczyzn miało codziennie spożywać chleb w jego obecności (należeli oni być może do królewskiej gwardii, względnie stałej królewskiej drużyny zbrojnych). Stolicą państwa stało się leżące w pobliżu Babilonu i Kisz miasto Agade, którego pozostałości do dziś nie zostały odnalezione przez archeologów. Stało się ono administracyjnym i gospodarczym centrum imperium. Wedle słów inskrypcji Sargona, sprawił on, że do nabrzeży portu rzecznego w Agade przypływały wyładowane towarami statki z Dilmun, Manganu i Meluhhy (Doliny Indusu). Dla późniejszych pokoleń Sargon stał się legendarnym władcą, wielkim zdobywcą i budowniczym potężnego mocarstwa, o którym opowiadano niezwykłe historię. Trwale zapisał się w pamięci mieszkańców Bliskiego Wschodu, a podania o jego dokonaniach znano zarówno w Państwie Hetytów, jak i w Egipcie Echnatona.

 

Około 2284 r. przed Chr., po 56 latach panowania Sargon zmarł i pozostawił tron swemu synowi Rimuszowi. Nowy władca stanął przed problemem, którym była wzrastająca potęga wschodniego sąsiada, Elamu, rządzonego przez dynamiczną dynastię z Awanu. Sargon nie zdołał podbić tego kraju, mimo że wyprawiał się przeciw niemu. Władcy Elamu podporządkowali sobie mniejsze ośrodki miejskie na Wyżynie Irańskiej, tworząc silne królestwo. Byli naturalnymi rywalami handlowymi i militarnymi państw Mezopotamii. Zanim jednak doszło do starcia z Elamem, w Sumerze wybuchło wielkie powstanie przeciw władzy Akadu. Na początku zbuntowały się miasta Ur, Umma, Lagasz i Kazallu. Później powstanie, prawdopodobnie wspierane i zainicjowane przez władców Elamu ogarnęło także inne miasta. W toku kilku brutalnych kampanii wojennych wojska Rimusza bezwzględnie i okrutnie stłumiły sumeryjską rewoltę. Pierwsze imperium zastosowało brutalne represje, które od tej chwili stały się nieodłącznym elementem polityki wszystkich imperiów w dziejach. Odpowiedzią na powstanie były masowe rzezie mieszkańców sumeryjskich miast, przesiedlenia i obracanie pokonanych w niewolników. Wedle danych pochodzących z inskrypcji samego władcy Akadu w Adab i Zabali wymordowano ponad 15 tys. ludzi a zniewolono 15 tys., w Ur i Lagasz zabito ponad 8 tys. mieszkańców, a podobną ich liczbę uczyniono niewolnikami. Umma straciła prawie 9 tys. ludzi. Sumeryjskie miasta będące dotąd kwitnącymi ośrodkami cywilizacji zostały spustoszone. Rimusz zarekwirował 134 tys. hektarów doskonałej uprawnej ziemi w okolicach Ummy i Lagasz, tworząc szeroką królewską domenę i rozdzielając ziemię pomiędzy swoich najwierniejszych ludzi. Pokonanych wywłaszczono, a na ich ziemi zaczęła się dorabiać fortun nowa imperialna elita. Po spacyfikowaniu Sumeru Rimusz zwrócił się przeciwko Elamowi. Zadał ciężką klęskę Emahsini, królowie Elamu, w którego armii walczyły sojusznicze oddziały z Parahszum, Zahary, a nawet z Doliny Indusu (Meluhhy). Ta wielka armia została rozgromiona w bitwie nad Środkową rzeką, położoną między Suzą i Awanem. Akadyjska armia zniszczyła i splądrowała miasta Elamu, który został podporządkowany imperium. Zarządzali nim teraz akadyjscy gubernatorzy wojskowi.

 

Rimusz zginał zamordowany przez akadyjskich wielmożów w pałacowym spisku około 2270 r. przed Chr. Tron objął jego brat Manisztusu. Zmiana władcy znów wywołała wielkie powstanie na podporządkowanych Akadowi obszarach. Szybko udało się ją stłumić, a władzę Manisztusu uznał nawet władca leżącego nad górnym Tygrysem miasta Aszur. Akadyjskie wojska wyprawiły się do południowo-zachodniego Iranu i podbiło kraje Anszan i Szirihum. Flota Manisztusu przepłynęła wody Zatoki Perskiej i dotarła do Manganu. Akadyjskie wojska wylądowały na wybrzeżu tego kraju i zdobyły aż 32 miasta. Z Omanu król sprowadzał dioryt, a z Gór Srebrnych (być może z Anatolii) srebro. Ekspedycja floty wojennej przeciw Maganowi przedsięwzięta przez tego władcę jest jedną najwcześniej odnotowanych w dziejach. Około stu lat wcześniej okręty faraona Unisa wzięły udział w wyprawie przeciw Kanaanowi. Akadowie mieli zatem rozwinięty system logistyczny, szkutnictwo i zdolnych żeglarzy, którzy mogli podjąć się takiej wyprawy. W. Hamblin sugeruje nawet, że flota Manisztusu mogła podjąć ekspedycję karną przeciw miastom Doliny Indusu. Już na tak wczesnym etapie historii ludzkości imperialna przewaga wiązała się z panowaniem na morzu. Działania Manisztusu zabezpieczały handlowe i strategiczne interesy Akadu w Iranie i w basenie Zatoki Perskiej.

 

Największym zdobywcą w dziejach imperium akadyjskiego stał się syn Manisztusu i wnuk Sargona, Naramsin, który panował około 2255-2218 r. przed Chr. Za jego panowania mocarstwo miało osiągnąć swój największy zasięg terytorialny. W ciągu 37 lat swego panowania ten wojowniczy władca wiele razy prowadził swoją armię do boku przeciwko dalszym i bliższym przeciwnikom. W początkach swojego panowania musiał stłumić wielkie powstanie, które zaczęło się w miastach Kisz i Uruk, których mieszkańcy obwołali nowych królów (niektórzy specjaliści datują tę rewoltę na końcowy okres jego panowania). Niebawem do rewolty dołączyli ludzie z innych miast: Borsippy, Kuty, Dilbat, Sippar, Eresz i Kazallu. Do powstania przyłączyli się Amoryci z gór Dżabal Biszri. Tym razem okazało się, że mieszkańcy północnej części aluwium mezopotamskiego nie są zadowoleni z akadyjskich rządów. Naramsin najpierw zamknął się w Agade, a potem wyszedł w pole z armią i pokonał w bitwie przywódcę rewolty, Iphur-Kisza. W ciągu roku zwyciężył rebeliantów w 9 bitwach (był to sławny „rok dziewięciu zwycięstw”). Naramsin pokonał mieszkańców Kisz w kolejnej bitwie. Zdobył i splądrował ich miasto, a także zburzył jego mury. Eufrat wypełnił się trupami pokonanych. W tym samym czasie uzurpator z Uruk, który zbuntował się przeciw Akadowi wciągnął do współpracy kolejne miasta Południa: Adab, Isin, Lagasz, Szuruppak i Ummę. Naramsin szybko pomaszerował z wojskiem w górę Tygrysu i poskromił Amorytów. Następnie powrócił na południe i zaatakował armię Uruk i jego sojuszników. Powstańcy zostali rozgromieni. Naramsin kazał zerwać przepusty na kanałach irygacyjnych i zatopić Uruk. Inne miasta zostały zdobyte i gruntownie złupione. Część łupu król Akadu ofiarował różnym mezopotamskim świątyniom. Naramsin sam ogłosił się bogiem Akadu, co było bezprecedensowym krokiem w dotychczasowej historii Mezopotamii. Wedle słów jego inskrypcji inicjatywa wyszła od mieszkańców Agade, wdzięcznych za ocalenie miasta przed rebelią i oszołomionych zwycięstwami. Jest to jednak najprawdopodobniej tylko propagandowe usprawiedliwienie tego szokującego posunięcia. Naramsin mógł ogłosić się bóstwem na wzór królów Egiptu, ponieważ ten krok nie mieścił się w religii i światopoglądzie ówczesnych mieszkańców Dwurzecza. Obie cywilizacje mogły się zresztą kontaktować za pośrednictwem portowego miasta Byblos położonego nad Morzem Śródziemnym. Naramsin stał się teraz w oczach swych poddanych „królem czterech krańców świata” (czyli królem świata) i „bogiem Akadu”. Propaganda ukazywała go jako niezwyciężonego władcę, któremu nikt nie może się przeciwstawić. Król Akadu musiał teraz stłumić bunt tlący się w północnej Mezopotamii, w kraju Subartu. Zdobył kilkanaście twierdz i dotarł do źródeł Tygrysu i Eufratu. Zwrócił się przeciw Apiszalowi, zbuntowanemu władcy terenów nad górnym Eufratem. Pokonał jego wojska w bitwie u podnóża gór Dżabal Biszri, biorąc do niewoli wiele tysięcy jeńców, w tym wrogich wodzów i oficerów. Straty wroga miały wynosić ponad 137 tys. zabitych. Władca Akadu mógł zwrócić swój oręż przeciwko leżącej na zachodzie Syrii. Jego wojska zdobyły najpierw miasto Armanum (prawdopodobnie Aleppo), a potem zaatakowały Eblę, stolicę potężnego królestwa, sprawującego hegemonię nad większą częścią Syrii i częścią doliny górnego Eufratu. Ebla była bogatym miastem i wielkim ośrodkiem produkcji tkanin wełnianych. Stada owiec będące własnością jej królów szły w dziesiątki tysięcy sztuk. Mieszkańcy z Ebli żyli także z rozgałęzionego, dalekosiężnego handlu. Ich miasto kontrolowało sieć szlaków sięgającą wybrzeży Morza Śródziemnego, Cypru, Ugarit, Byblos, a nawet Egiptu i Azji Środkowej. Takie zamożne mocarstwo było oczywistym konkurentem dla władców Mezopotamii. Wojska akadyjskie zdobyły, splądrowały i zniszczyły Eblę. Ślady destrukcji i pożarów są widoczne w warstwach archeologicznych odsłoniętych w czasie wykopalisk w ruinach tego miasta (dziś Tell Mardich w Syrii). Naramsin dotarł w czasie tej wyprawy do Gór Amanus, Gór Cedrowych i do Górnego Morza, czyli Morza Śródziemnego. Góry Cedrowe leżały na obszarze dzisiejszego Libanu. Władca Akadu dotarł ze swoim wojskiem także do południowej Anatolii, w rejon miejscowości Talkatum. Włączył do swego imperium sporą część Syrii i północną Mezopotamię. Na wschodzie Naramsin toczył walki przeciwko plemionom zamieszkującym góry Zagros i Iran. Szczególnie groźnym wrogiem były tu górskie plemiona Gutejczyków i Lulubejów, które Naramsin zdołał pokonać. Te dwa plemiona stanowiły stałe zagrożenie dla mieszkańców Mezopotamii i miały się później przyczynić do upadku imperium Akadu. Potem król znów zaatakował Elam, a później porozumiał się z jego władcą, zabezpieczając akadyjskie wpływy w tym regionie. Naramsin pozostawił po sobie w Suzie świątynie, inskrypcje, posągi i inne monumenty. Wojska i flota Naramsina przepłynęły Zatokę Perską i zaatakowały Magan. Miasta tego kraju zostały złupione, a jego władca, Manium, dostał się do niewoli. Król Naramsin okazał się nie tylko wielkim zdobywcą, ale także budowniczym. Wzniósł w miastach Mezopotamii liczne świątynie: w Aszur, Nippur, Ur, Agade, Zabalam, Adab. W tym celu sprowadził wielkie ilości belek cedrowych z Gór Amanus. Swoją córkę mianował kapłanką boga księżyca w Ur. Wielką inwestycją władcy była przebudowa świątyni Enlila w Nippur. Zachowały się teksty klinowe na glinianych tabliczkach, opisujące szczegóły tego przedsięwzięcia. Budową kierował Szarkaliszari, książę, syn Naramsina i następca tronu. Na potrzeby budowy wydano wielkie ilości złota, srebra, brązu i miedzi. Trzeba pamiętać, że w świecie, w którym nie znano jeszcze pieniądza w postaci monet, te cenne metale pełniły rolę waluty. Przy budowie i ozdabianiu sanktuarium pracowały dziesiątki wyspecjalizowanych rzemieślników: złotników, cieśli, rzeźbiarzy, budowniczych i ich nadzorców. Świątynia została ozdobiona imponującymi złotymi i miedzianymi rzeźbami. Do jej wyposażenia należały także złote dyski słoneczne i półksiężyce, traktowane jako obiekty kultu (podobne przedmioty znane są nie tylko ze starożytnego Bliskiego Wschodu, ale i z Europy z epoki brązu i żelaza). Interesujące, że późniejsi twórcy tekstów o  Naramsinie, takich jak „Klątwa Agade” uważali zburzenie starego sanktuarium i ponowne wykorzystanie pochodzących z niego materiałów do budowy nowego za akt świętokradczy, za który bóstwa miały ukarać Naramsina i całe jego imperium. W czasach Naramsina upowszechnił się nowy krój pisma klinowego i nowy typ glinianej tabliczki używanej przez skrybów. Prawdopodobnie nowe wzorce były częścią szeroko zakrojonej reformy imperialnej administracji. Tabliczki były teraz cieńsze i zbliżone kształtem do prostokąta z zaokrąglonymi brzegami. Pismo zostało ujednolicone i przystosowane do lepszego zapisywania dźwięków języka akadyjskiego. Wprowadzono nowe standardy w księgowości i sporządzaniu dokumentów.

Za panowania Naramsina imperium Akadu rozciągało się od Morza Śródziemnego do Zatoki Perskiej. Jego polityczne i ekonomiczne wpływy i kontrola nad szlakami handlowymi sięgały jeszcze dalej. Było ono, obok Egiptu, jednym z największych i najzamożniejszych państw ówczesnego Świata (być może wielkie miasta Doliny Indusu też były zjednoczone w ramach jednego państwa, ale z uwagi na to, że pismo harappańskie nie zostało dotąd odczytane, to stwierdzenie musi pozostać jedynie hipotezą). Imperium było poddane władzy scentralizowanej królewskiej administracji. Sieć powiązań rozciągająca się od Azji Mniejszej i Morza Śródziemnego po Magan i Dolinę Indusu wyznaczała zasięg wpływów Akadu. W obszarach bezpośrednio kontrolowanych przez imperium władza jego królów opierała się na stałej armii, garnizonach i twierdzach umieszczonych w strategicznych miejscach i na skrupulatnej administracji prowadzonej przez skrybów. Propaganda zawarta w oficjalnych inskrypcjach uwydatniała skuteczność i okrucieństwo działań wojennych prowadzonych przez władców. Chwalono się represjami i masakrami wrogów i buntowników. Władcy imperium chcieli rządzić za pomocą strachu. Mury, będące symbolem niezależności sumeryjskich miast systematycznie niszczono. To właśnie władcy Akadu byli twórcami koncepcji imperium jako agresywnego, zdobywczego państwa bezwzględnie egzekwującego swoją władzę na podbitych terenach i czerpiącego korzyści z eksploatacji swoich ziem i poddanych. Nowa stolica imperium, Agade, stała się wzorem dla późniejszych imperialnych miast stołecznych. Była miastem ściągającym wszelkie zasoby i towary z całego imperium, a nawet z ziem położonych poza jego granicami. Jego królowie tytułowali się władcami Świata i wprowadzali w życie projekt państwa terytorialnego, rządzącego różnymi miastami i zróżnicowanymi grupami etnicznymi. Imperium objęło swoim zasięgiem szereg krain zróżnicowanych pod względem etnicznym, kulturowym, religijnym i gospodarczym. Głównym środkiem kontroli nad regionami i egzekwowania poleceń była armia. Ikonografia ukazuje żołnierzy imperium akadyjskiego uzbrojonych w łuki i strzały, sztylety i włócznie, buławy, oszczepy i topory. Broń wytwarzano z metali (przede wszystkim miedzi i jej stopów) i z kamienia. Śmiercionośną i skuteczną bronią były używane przez akadyjskie wojska łuki kompozytowe, złożone ze sklejanych drewnianych, kościanych, rogowych części i ścięgien zwierzęcych. Ich struktura i konstrukcja zapewniała im większą celność, zasięg i siłę wystrzeliwanych strzał (mimo to W. J. Hamblin twierdzi, że łuk kompozytowy pozostawał w tych czasach bronią drogą, rzadką i elitarną i upowszechnił się dopiero w II tys. przed Chr.). Ich groty nadal wyrabiano najczęściej z krzemienia, rzadziej z miedzi. Trzonem akadyjskiej armii był królewski stały korpus liczący 5400 żołnierzy. Istniały także inne, zawodowe i elitarne jednostki, o których wspominają źródła. Wojsko otrzymywało regularnie racje żywnościowe i część łupów ze zwycięskich kampanii. Zachowane teksty pozwalają zrekonstruować hierarchię oficerów, na czele której stał szagina erin, czyli ktoś w rodzaju marszałka polnego. Podlegali mu „generałowie” (szagina), „kapitanowie” (nu-banda) i „porucznicy” (ugula). Armią dowodził rzecz jasna król. Oficerowie często łączyli stanowiska w cywilnej administracji z wojskowymi rangami. Najmniejszą jednostką była kompania licząca 200 ludzi. Kompanie łączyły się w regimenty (kiseri), oddziały o zróżnicowanej wielkości. Całe imperium dzieliło się na obszar centralny, obejmujący mezopotamskie aluwium, oraz kraje ościenne. W Sumerze i Akadzie miasta i ich terytoria były zarządzane przez lokalnych władców-zarządców (ensi), którzy byli jednocześnie królewskimi gubernatorami. Regiony peryferyjne, złożone nie tylko z miast i pól uprawnych, ale także z rozległych stepów i nieużytków musiały być zarządzane w inny sposób. Czasem imperium podporządkowało sobie lokalnych władców, lub mianowało gubernatorów zwanych ensi lub szakkanakku (zarządców wojskowych). Czasem na peryferyjnych obszar budowano twierdze i umieszczano w nich garnizony wojskowe. Jedna z takich twierdz powstała w północnej Mezopotamii, w Nagar (dziś Tell Brak w Syrii), gdzie Naramsin zbudował w ważnym, leżącym na szlakach mieście ceglaną fortecę z niezwykle grubymi murami. Umieszczono tu centrum administracyjne regionu położonego nad Chaburem, a w okresie akadyjskim powstały w mieście liczne świątynie i domy. Budynki administracyjne i pałace z okresu akadyjskiego odkryto także w Urkisz i Tell Leilan. Dzięki miastom, twierdzom i garnizonom królowie Akadu utrzymywali władzę nad dalekimi terytoriami i rozgałęzioną siecią szlaków handlowych. W czasach Akadu polityczne i ekonomiczne centrum Sumeru i Akadu przeniosło się z południa na północ aluwium. Akadowie osiedlali się w Sumerze, nabywali i otrzymywali tam ziemię i inne nieruchomości. Upowszechniał się akadyjski język, zwyczaje i praktyki administracyjne. Jak wynika z tekstu na słynnym Obelisku Manisztusu, 964 pomniejszych właścicieli ziemskich zostało zmuszonych do sprzedaży królowi swoich gospodarstw graniczących z królewską domeną za śmiesznie niską cenę. Ziemię przekazano w użytkowanie akadyjskim urzędnikom i oficerom oraz dostojnikom dworskim. Takie transakcje drastycznie zmieniały strukturę własności i oblicze kraju.

 

Podstawą gospodarki imperium akadyjskiego było prężne mezopotamskie rolnictwo. Rolniczym centrum imperium była żyzna dolina rzeki Dijali, dopływu Tygrysu. Przeciętne prywatne gospodarstwo liczyło wtedy ok. 6 hektarów powierzchni, a typowe gospodarstwo uprawiane przez dzierżawcę pracującego dla większego właściciela ziemskiego ok. 12 hektarów. O uprawie roli i administracji rolnej informują nas setki zachowanych tekstów na glinianych tabliczkach. Skrybowie ściągali podatki dla króla zarówno od samodzielnych rolników, jak i od dzierżawców. Urzędnikom, dowódcom wojskowym i ważniejszym stronnikom król ofiarowywał duże majątki ziemskie, z których mogli się utrzymać. Oni także musieli odprowadzać część plonów do królewskiego spichlerza. Skrybowie i rejestratorzy starannie mierzyli pola i odnotowywali zbiory, oraz przychówek stad zwierząt hodowlanych. Kolejnym ważnym regionem rolniczym był Sumer. Od wysokości zbiorów w Sumerze zależała ekonomiczna pomyślność imperium. Właśnie dlatego po buntach sumeryjskich miast królowie Akadu rekwirowali wielkie ilości należącej do nich ziemi, oddając ją własnym dygnitarzom. Królowie konfiskowali nawet ziemię należącą do świątyń. Królewscy urzędnicy obecni w rzecznych portach pilnowali, by odpowiednia ilość zboża z pól Sumeru trafiała do Agade. Królewskie majątki i inwestycje opierały się na przymusowej pracy wolnych obywateli, niewolników i ludności zależnej. Pracownicy zobowiązani do pracy byli wynagradzani racjami żywnościowymi i tkaninami. Uprawa roli, prace budowlane, kopanie kanałów i wyrabianie cegły mułowej było zwykłym zajęciem tych ludzi. Ciężka praca, obciążenie podatkami, czy choroby były powodem ucieczek członków zespołów roboczych. Istniała poza tym pewna, stosunkowo nieliczna grupa niewolników, zatrudniana w domach jako służba, czy jako dodatkowa siła robocza w warsztatach. Ważnym sektorem gospodarki była hodowla udomowionych zwierząt: owiec, kóz, bydła, osłów i trzody chlewnej. Istniały małe stadka zwierząt należące do poszczególnych rodzin rolniczych, oraz wielkie stada, będące własnością króla, świątyń i dygnitarzy. Owce dostarczały przede wszystkim wełny i mleka, z którego wyrabiano sery. Wełna była w cenie. Jeden z dokumentów z Adab wspomina o wełnie z 6000 owiec, wartej 1500 szekli srebra. Za tą ilość srebra można było wtedy nabyć nawet 270 hektarów ziemi. Stada były nieco mniejsze, niż te, które odnotowały późniejsze dokumenty z czasów III dynastii z Ur. Hodowano także duże ilości gęsi i kaczek. Stada Świn hodowanych przez rolników były raczej małe. Dostarczały one cenionej wieprzowiny i smalcu, jednego z ważniejszych tłuszczów. Dzięki handlowi z odległymi krajami do Mezopotamii po raz pierwszy trafiły egzotyczne zwierzęta. Z Doliny Indusu przywieziono słonie, nosorożce i krokodyle, oraz bawoły wodne, które stały się ważnymi zwierzętami hodowlanymi. Głównym środkiem transportu lądowego były dwu- i czterokołowe wozy, oraz karawany osłów. W pociętym kanałami i odnogami rzek Sumerze i Akadzie preferowano jednak transport wodny i gros pasażerów i towarów przewożono na statkach i łodziach zbudowanych z drewna lub trzciny. Kanałami i rzekami transportowano ogromne ilości zboża i innych towarów. Typowa barka z okresu akadyjskiego mogła przewieźć ładunek o wadze nawet 30-40 ton. Barki i statki krążyły po kanałach pomiędzy miastami i posiadłościami ziemskimi wożąc jęczmień, olej, smalec, koszyki, wiadra skórzane, przyprawy, ryby, mąkę, utuczone zwierzęta. Jednostki pływające należały zazwyczaj do prywatnych przedsiębiorców, a żeglarzy i wioślarzy wysoko ceniono i odpowiednio wysoko wynagradzano za ich niezbędną pracę. Do portu rzecznego w Agade dopływały niezliczone ilości statków i łodzi i wyładowywały przewożone dobra przy tutejszym wielkim nabrzeżu. Ważnym uzupełnieniem gospodarki było rybołówstwo rozwijające się nie tylko na rzekach i kanałach, ale także na wodach Zatoki Perskiej. Rybacy dostarczali mieszkańcom kraju cennego białka w postaci mięsa złowionych ryb. Dokumenty z Lagasz wskazują, że jednorazowo mogli dostarczyć do miasta nawet 60 tys. ryb. Dzięki nim na stoły obywateli sumeryjskich i akadyjskich miast trafiały wielkie karpie z Eufratu, sumy, a także morskie ptaki i żółwie. Oprócz tego mieszkańcy imperium odżywiali się głównie jęczmieniem i pszenicą, z których wyrabiano chleb i piwo. Spożywali też cebulę, soczewicę, ciecierzycę, mleko, śmietanę, jogurt, sery i masło, rzadziej mięso zwierząt hodowlanych i dzikich. Nie gardzili także daktylami, figami, jabłkami i winogronami. Główną przyprawę i środek konserwujący stanowiła sól, która była składnikiem podstawowych racji żołnierzy i robotników. Smaku dodawały potrawom przyprawy takie jak kolendra, kminek i pieprzyca siewna. Znano rozmaite sposoby przyrządzania potraw i wiele przepisów kulinarnych. W czasach Naramsina pojawiły się nowe standardy miar i wag, oraz scentralizowana, masowa produkcja artykułów żywnościowych, takich jak chleb. Była ona konieczna przy wydawaniu racji żywnościowych żołnierzom i robotnikom. Przede wszystkim mielono ziarno na mąkę i pieczono chleb na wielką skalę pod okiem królewskich urzędników. Dostarczanie dużej ilości pożywienia ludziom pracującym i walczącym dla króla było jednym z głównych przyczyn sukcesu imperium. Robotnikom wydawano zarówno chleb na zakwasie, jak i przaśny. Głównym napojem było jęczmienne piwo. Istniały gospody prowadzone przez przedsiębiorcze szynkarki. Warto odnotować, że jednym z głównych dostojników w imperialnej hierarchii był sagi, czyli podczaszy, odpowiedzialny za dostarczanie i przygotowywanie jadła i napoju na królewskie stoły. W czasach imperium akadyjskiego rozwijała się produkcja rzemieślnicza na wielką skalę. Głównymi surowcami wykorzystywanymi w warsztatach były glina, drewno, kamień i metal. Istniały wielkie warsztaty garncarskie produkujące naczynia ceramiczne na wielka, masową skalę. Naczynia lepiono ręcznie lub kształtowano na kole garncarskim. Istniały liczne warsztaty metalurgów, szklarzy i wytwórców fajansu. Głównymi metalami wykorzystywanymi w tym okresie były miedź i cyna, które często mieszano uzyskując brąz. Brąz, od którego nazwę wzięła cała epoka w historii ludzkości stawał się głównym surowcem służącym do produkcji narzędzi, broni i innych przedmiotów. Miedź sprowadzano z Iranu i Manganu, a cynę ze Środkowej Azji. Głównym źródłem opału dla metalurgicznych pieców były ogromne ilości trzciny, rosnącej na bagnach niedaleko Lagasz. Brązownicy stosowali bardzo zróżnicowane proporcje miedzi i cyny w wytwarzanym stopie. Mimo to przedmioty brązowe nie były tak powszechnie używane, jak można byłoby tego oczekiwać. W państwowych warsztatach nadal produkowano duże ilości miedzianej broni. Wynikało to zapewne z faktu, że miedź była stosunkowo tania w okresie akadyjskim, a cyna była drogim, egzotycznym metalem sprowadzanym z bardzo dalekich krajów. Z metali wykonywano także rzeźby, ozdoby i naczynia. Akadyjscy metalurdzy po raz pierwszy zaczęli na dużą skale stosować metodę odlewania przedmiotów na wosk tracony, polegająca wykonaniu modelu pożądanego przedmiotu i oblepieniu go gliną, tworzącą formę. Po wypaleniu formy pozostawała pusta przestrzeń, w którą wlewano roztopiony metal. Kowale potrafili produkować bardzo różne stopy i mieszać miedź z innymi metalami. Warsztaty szklarskie wytwarzały szkło i fajans, wykorzystując rozwinięte umiejętności pirotechniczne. Wytwarzano te surowce z piasku, natronu i importowanych dodatków mineralnych. Po raz pierwszy zaczęto wtedy w Mezopotamii produkować szkło na większą skalę. Wielu rzemieślników zajmowało się wytwarzaniem przedmiotów z importowanego kamienia. Z Azji Środkowej sprowadzano lapis-lazuli, z Doliny Indusu karneol, z gór Zagros krzemień do wyrobu grotów strzał, z północnej Mezopotamii wapien i piaskowiec. Z Manganu sprowadzano dioryt służący do wykonywania posągów i królewskich stel z inskrypcjami. Z kamieni różnego rodzaju wyspecjalizowani rzemieślnicy wytwarzali pieczęcie cylindryczne, które nosiło ze sobą wielu mieszkańców Mezopotamii. Kształcenie grawera takich pieczęci zajmowało kilka lat. Z drogich metali i kamieni jubilerzy wytwarzali dla akadyjskich elit piękną biżuterię, znajdowaną dziś głównie w czasie wykopalisk na pochodzących z tej epoki cmentarzyskach. Istniały też warsztaty specjalizujące się w obróbce drewna, kości słoniowej, skóry i w wytwarzaniu tkanin oraz ubiorów. Ubrania produkowano przede wszystkim z wełny i lnu. Mieszkańcy imperium ubierali się w białe, lub barwione szaty. Jakość stroju szła w parze ze statusem społecznym i zamożnością noszącej go osoby. Mieszkańcy Akadu używali także perfum i olejków wytwarzanych przez rzemieślników osiągających wielkie dochody. Szczególnie ceniono olej cedrowy.

 

Rolę pieniądza pełniło zboże (głównie jęczmień) i srebro. Srebro było uniwersalnym miernikiem wartości, środkiem wymiany i miernikiem majątku i bogactwa. Odważane srebro było powszechnie używane w prywatnych i publicznych transakcjach. Złoto było dużo rzadsze i cenniejsze, nie mogło zatem pełnić funkcji waluty. Było pięć razy droższe od srebra. Warto zauważyć, że wysoko rozwinięta gospodarka starożytnej Mezopotamii, w której funkcjonował kredyt, lokowanie bogactwa, banki, instytucje i skomplikowane operacje finansowe aż do czasów podboju kraju przez Aleksandra Macedońskiego obywała się bez pieniądza w postaci monet (ten późny wynalazek pochodzi dopiero z epoki żelaza i po raz pierwszy pojawił się w VII w. przed Chr. w Lidii w Azji Mniejszej). Przez tysiąclecia funkcję pieniądza z powodzeniem spełniało srebro i zboże. Mezopotamia, pozbawiona większości surowców musiała prowadzić handel z całym znanym Światem, by pozyskać poszukiwane towary. Wszystkie ważniejsze produkty, od drewna i kamienia po metale i towary luksusowe musiały być sprowadzane z zewnątrz. Mieszkańcy Dwurzecza mogli zaoferować swoim partnerom handlowym przede wszystkim tkaniny i zboże, a także gotowe wyroby rzemieślnicze. Sieć szlaków handlowych imperium akadyjskiego obejmowała drogi biegnące przez Anatolię, Syrię i Iran, a także ważne szlaki morskie łączące kraje Zatoki Perskiej i Dolinę Indusu. Chęć kontroli nad tymi szlakami i zapewnienia ciągłości dostaw była jednym z głównych motywów stojących za budową imperium. Wojska Akadu torowały drogę mezopotamskim kupcom. Królowie urządzali ekspedycje, które pozyskiwały za granicą kamienie budowlane (takie jak dioryt z Manganu), drewno i metale. Zniszczenie Ebli utorowało drogę kupcom z Aszur i Mari do Syrii i Anatolii. Zwiększone zapotrzebowanie na luksusowe i egzotyczne towary wśród nowej imperialnej elity jeszcze bardziej stymulowało rozwój dalekosiężnego handlu. Motywacją działań kupców była maksymalizacja zysku, co jasno wynika z zachowanych dokumentów handlowych. Zachowały się tabliczki klinowe z zapisem księgowości prowadzonej przez niektórych handlowców, oraz ich listy i memoranda. Kupcy zawierali dziesiątki transakcji, czerpali korzyści z pracy niewolników i obracali różnorodnymi towarami: miedzią, srebrem, bydłem, olejami, szatami i owocami. Zachował się przekaz o pewnej kobiecie z miasta Umma, która zarządzała gospodarstwem nadanym jej przez królewskiego urzędnika, rozliczającego ją z wyników finansowych. Inwestowała ona swoje bogactwo w handel, powierzając kupcom swoje zboże, pachnidła, drzewo i wełnę. Sprawnie obracała ziemią, srebrem i zbożem. Niektórzy urzędnicy wykorzystywali swoją uprzywilejowaną pozycję i prowadzili działalność handlową na własną rękę. Składali swoje srebro i inne dobra w ręce wynajętych agentów handlowych prowadzących dla nich transakcje. Często biura urzędników były siedzibami ich prywatnych przedsiębiorstw. W takich wypadkach dokumentacji urzędowej nie oddzielano od prywatnej. Oficjele często osobiście zajmowali się handlem i udzielaniem pożyczek. Zawodowi kupcy i agenci handlowi byli znani pod akadyjską nazwą tamkarum. Niektórzy działali na własną rękę, inni pracowali dla osób prywatnych i świątyń. Przewodził im „naczelny kupiec”, który był kimś w rodzaju szefa ogólnoimperialnej izby handlowej. Przedsiębiorstwa handlowe były często prowadzone przez członków jednej i tej samej rodziny. Istniał rozwinięty handel zagraniczny i wewnętrzny. Głównym ośrodkiem wymiany z krajami Zatoki Perskiej i Doliną Indusu była położona w Elamie Suza. Niektórzy kupcy byli uprzywilejowani i mogli liczyć na wsparcie państwa. Wielu kupców pośredniczyło w transakcjach nabywania srebra, domów lub własności ziemskiej prowadzonych przez inne osoby. Obracali srebrem i ziarnem zawierając transakcje, pożyczając pieniądze i płacąc należności. Mimo to prywatni kupcy nie osiągnęli jeszcze tak wielkiego bogactwa i wpływów, jak w poprzednich epokach. Nie stali się jeszcze potentatami finansowymi na skalę znaną z II tys. przed Chr., a ich udział w handlu zagranicznym był ograniczony. Dokumenty poświadczają wahania cen żywności i innych artykułów. W czasach króla Manisztusu za 3600 metrów kwadratowych uprawnej ziemi płacono 3 i 1/3 szekla srebra. Cena domu wynosiła 60 szekli za każde 35 metrów kwadratowych. Zdolny do pracy niewolnik mógł kosztować od 10 do 27 szekli. Za osła płacono od 5 do 14 szekli. Ekonomika imperium opierała się na rynkowej wymianie towarów. Tylko niewielka część ludności korzystała z redystrybucji otrzymywała racje z królewskich spichrzy. Władcy sprowadzali z zagranicy egzotyczne towary korzystając z trybutu, ściągając łupy wojenne, bądź z pomocą agentów handlowych. Z literatury (zwłaszcza z poematu „Klątwa Agade”) przebija obraz Agade, bogatej stolicy ściągającej do siebie bogactwa i handel całego Świata. Imperialne elity niewątpliwe korzystały z nowej polityki gospodarczej.

 

Po śmierci Naramsina i objęciu władzy przez jego syna Szarkaliszarri (ok. 2217 przed Chr.) imperium akadyjskie zaczęło podupadać. Nowy władca rozpoczął swe panowanie od koronacji w Nippur i uroczystej podróży przez miasta Sumeru. Budował świątynie, wysyłał ekspedycje po surowce Syrii i Libanu i inwestował w projekty budowlane w miastach. To właśnie z czasów tego króla pochodzi jedna z najstarszych wzmianek o istnieniu miasta Babilon, zapisana na glinianej tabliczce. Ale na peryferiach właśnie uaktywniły się nowe ludy: Amoryci, Gutejczycy, Hurys i Lulubejowie. Na Sumer i Akad napierali też Elamicki ze wschodu. Szarkaliszarri walczył z wszystkimi przeciwnikami, ale systematycznie tracił kontrolę nad kolejnymi obszarami. Od imperium odpadł Elam, Syria, północna Mezopotamia. Król musiał walczyć z nieprzyjaciółmi o kontrolę nad południową Mezopotamią. Gutejscy wodzowie ze swoimi armiami byli coraz bliżej Sumeru. W miastach powtarzały się bunty i powstania. Po śmierci Szarkaliszarri (ok. 2192 przed Chr.) imperium pogrążyło się w trwającej trzy lata brutalnej wojnie domowej. W tym krótkim czasie przez tron Akadu przewinęło się 4 władców (Igigi, Nanum, Imi, Elulu​). Kolejny władca, Dudu (ok. 2189 przed Chr.) rządził już tylko samym miastem Agade i przylegającym do niego terytorium. Miasta aluwium walczyły ze sobą i w kraju panował chaos. Sumerowie cieszyli się z ruiny imperium, wspominając brutalne represje i świętokradczą pychę Naramsina. Uważali, że bogowie ukarali Agade. Gutejscy najeźdźcy podbijali kolejne miasta Sumeru i Akadu przejmując kontrolę nad krajem. Ci barbarzyńcy z gór budzili lęk mieszkańców Mezopotamii, ale byli niesamowicie skuteczni w boju. Ostatni władca Akadu, Szu-Turul (2168-2154 przed Chr.) rządził już tylko małym terytorium Agade, Kisz i Esznunny. Imperium w końcu upadło, a Agade zostało pokonane i splądrowane. Resztka jego terytorium wpadła w ręce Elamitów. Przyczyny upadku imperium akadyjskiego były złożone i różnorodne. Współczesne badania zwracają uwagę na zmiany klimatyczne, które około 2200 lat przed Chr. dotknęły obszary Starego Świata, powodując upadek rozwiniętych kultur, m. in. Starego Państwa w Egipcie. Nastąpił wtedy widoczny w źródłach historycznych i materiale archeologicznym regres cywilizacyjny, okres rebelii, niepokojów, anarchii, głodu i najazdów. Dane paleoekologiczne mówią o ogromnych ilościach pyłów nawiewanych z regionu Zatoki Perskiej na południe, na obszary Półwyspu Arabskiego, Morza Arabskiego i środkowej Afryki, wysychaniu jezior na Płaskowyżu Anatolijskim i znacznym obniżeniu poziomu Morza Martwego. Susza zredukowała przepływ wody w Nilu oraz w Tygrysie i Eufracie. Nawet pierścienie przyrostowe dębów irlandzkich z okolic 2354 roku przed Chr. wykazują znacząco mniejszy przyrost. Przyczyną kryzysu klimatycznego były zaburzenia w globalnej cyrkulacji atmosferycznej, przynoszące zmiany w częstotliwości i sile monsunów i sprowadzające suszę na terytoria Bliskiego Wschodu i basenu Morza Śródziemnego. Kryzys dotknął szczególnie półkulę północną. Jego efektem było skurczenie się powierzchni ziemi uprawnej i głód. Ustanie opadów deszczu wpędziło rolnictwo północnej Mezopotamii w poważny kryzys, co doprowadziło do upadku władzy Akadu w tym regionie. Na południu zmniejszona drastycznie ilośc wody w Eufracie spowodowała wysychanie pól i kanałów nawadniających oraz przyspieszenie gromadzenia się soli w glebie. Całe regiony były opuszczane przez dotychczasowych mieszkańców, którzy uciekali tam, gdzie można było jeszcze zdobyć żywność. Racje wydawane świątynnym robotnikom drastycznie się zmniejszyły. Wszystkie klęski spadające na rolnictwo natychmiast osłabiały centralą władzę, a mieszkańcy sumeryjskich miast, dobrze pamiętający bunty i następujące po nich rzezie z rozkazu akadyjskich królów korzystali z okazji by zrzucić znienawidzone jarzmo. Susza i kryzys rolny podkopały też dobrobyt i siłę imperialnej elity, która posiadała w Sumerze majątki nadane przez królów. Ościenne ludy, takie jak Gutejczycy i Lulubejowie korzystały ze słabości imperium najeżdżając jego centralne obszar. W końcu splot czynników natury klimatycznej, gospodarczej i politycznej doprowadził do upadku pierwszego imperium w dziejach. Akadyjscy władcy promujący nowo wzbogacone elity miały cały czas przeciw sobie starą arystokrację sumeryjskich miast, której opór nie wygasał z czasem. Królowie byli zajęci zagranicznymi ekspedycjami i kosztownymi inwestycjami pochłaniającymi gros zasobów imperium. Gdy przyszedł kryzys, nie wystarczyło zasobów na jego opanowanie, a utajeni przeciwnicy szybko się uniezależnili. Akadyjskie mocarstwo upadło, ale pamięć o nim i o dokonaniach jego władców trwała w literaturze i legendzie. Królowie kolejnych imperiów (III dynastii z Ur, starobabliońskiego, asyryjskiego, w końcu perskiego) poszli drogą wskazaną przez Sargona i jego następców. Idea imperium trwała w historii dalej, nawet w czasach, kiedy pamięć o władcach Agade już zaginęła, a potem została przywrócona przez odkrycia archeologów i żmudną pracę asyrologów.

 

W czasie, kiedy na Bliskim Wschodzie rozwijało się i upadło imperium akadyjskie, około 2300 lat przed Chr. na ziemiach Polskich kończyła się epoka eneolitu i rozpoczynała się z wolna epoka brązu. Nadal jeszcze do wykonywania przeważającej części narzędzi i broni używano krzemienia. Mobilne grupy ludności kultury ceramiki sznurowej i kultury pucharów dzwonowatych były wypierane przez stabilniejsze społeczności, które swój byt opierały na stacjonarnym rolnictwie i hodowli. W południowo-wschodniej Polsce, w dorzeczu górnej Wisły i na Podkarpaciu rozwijała się kultura mierzanowicka. Na lessowych płaskowyżach powstawały stałe, rolnicze osady. Ich mieszkańcy uprawiali pszenicę i jęczmień, hodowali owce, kozy i bydło. Swoich zmarłych składali do ziemi na cmentarzyskach, wraz z naczyniami ceramicznymi, krzemiennymi, kamiennymi i kościanymi narzędziami, ozdobami z miedzi i kości. Ci pasterze, rolnicy i wojownicy używali metalu na niewielką skalę, głównie do wytwarzania ozdób, które nie były wytwarzane na miejscu. Pozyskiwano je drogą dalekosiężnej wymiany. Rozwijali produkcję krzemiennych narzędzi i broni. Eksploatowali także złoża krzemienia pasiastego w dolinie Kamiennej, na polach górniczych w Krzemionkach, Borowni i Rudzie Kościelnej. Zachodnią część współczesnej Polski zajęła ludność kultury unietyckiej, której zasięg obejmował także terytoria dzisiejszych Czech i Niemiec. Tutejsze elity utrzymywały rozbudowane kontakty z południem, z regionem anatolijsko-egejskim i uczestniczyły w wymianie na wczesnobrązowych szlakach bursztynowych, łączących Europę Północną z wybrzeżami Morza Śródziemnego. Pozostawiły po sobie zaawansowane wyroby z brązu i bogate pochówki pod kurhanami. Wzorce kultury i technologie z dalekiego i bogatego Południa, ojczyzny zurbanizowanych cywilizacji miały się w ciągu następnych stuleci upowszechnić także na północy…

 

Literatura

 

A. Ziółkowski, Historia Powszechna. Starożytność, Warszawa, 2009.

M. Liverani (red.), Akkad, the first world empire: structure, ideology, traditions, History of the Ancient Near East. Studies, V, Padwa, 1993.

B. R. Foster, The Age of Agade: Inventing Empire in Ancient Mesopotamia, London, New York, 2016.

H. Crawford (red.), The Sumerian World, Oxford, 2013.

M. Liverani, The Ancient Near East: history, society and economy, London, New York, 2014.

M. Roaf, Mezopotamia, Wielkie Kultury Świata, Warszawa, 1998.

G. Roux, Mezopotamia, Dzieje Orientu, Warszawa, 2008.

D. Arnaud, Starożytny Bliski Wschód : Od wprowadzenia pisma do Aleksandra Wielkiego, Warszawa, 1982.

W. J. Hamblin, Warfare in the ancient Near East to c. 1600 BC, Warfare and history, Oxford, New York, 2006.

J. L. Brooke, Climate Change and the Course of Global History : A Rough Journey, Cambridge, 2014.

A. Issar, M. Zohar, Climate Change : Environment and History of the Near East, Berlin, Heidelberg, 2007.

P. Włodarczak, P. Urbańczyk (red.), The Past Societies 2 : Polish lands from the first evidence of human presence to the Early Middle Ages: 5500-2000 BC, Warszawa, 2017.

 

Przy okazji przypominam, że wciąż dostępny jest w sprzedaży I tom książki "Wieki brązu i żelaza". Zapraszam do zakupienia i przeczytania:

https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/wieki-brazu-i-zelaza-tom-1/

Stary Świat we wczesnej epoce brązu, mapa

Ekspansja imperium akadyjskiego, mapa

Stela zwycięstwa Sargona z Akadu

Lugalzaggesi w klatce, relief ze steli Sargona

Sumeryjscy jeńcy Sargona, relief z jego steli

Sumerowie i Akadowie w walce, rekonstrukcja z początku XX wieku

Wojownicy akadyjscy, rekonstrukcja

Zasięg kampanii Sargona, mapa

Stela zwycięstwa Rimusza

Inskrypcja Rimusza na muszli rozkolca

Detal ze steli Rimusza

Obelisk Manisztusu

Stela Zwycięstwa Naramsina

Stela z przedstawieniem Naramsina

Relief naskalny z Darband-i-Gawr przedstawiający zwycięskiego Naramsina

Akadyjski żołnierz, relief z Nasiriji

Brązowa głowa Naramsina

Tryumf Naramsina, rekonstrukcja

Główne ośrodki imperium akadyjskiego

Tell Brak (Nagar) z lotu ptaka

Ufortyfikowany pałac-twierdza w Tell Brak

Naczynia ceramiczne z okresu akadyjskiego

Pochówek z okresu akadyjskiego

System światowy handlu i kontaktów we wczesnej epoce brązu

Odcisk pieczęci cylindrycznej z okresu akadyjskiego, należącej do niejakiego Szu-iliszu, tłumacza języka Meluhhy (Doliny Indusu)

Najważniejsze szlaki handlowe w czasach imperium akadyjskiego

Ceremonialna buława króla Szarkaliszarri

Tabliczka z okresu akadyjskiego zawierająca spis zwierząt domowych

Odcisk pieczęci akadyjskiego urzędnika z czasów króla Szarkaliszarri, z przedstawieniem bawołów wodnych

Odcisk pieczęci z okresu akadyjskiego ze sceną orki

Mur z okresu akadyjskiego odkryty w Nippur

Scena oblężenia miasta na płaskorzeźbie z Mari z okresu wczesnodynastycznego

Mezopotamscy wojownicy z III i pocz. II tys. przed Chr.

Tekst klinoway na tabliczce glinianej wyliczający zwycięstwa Naramsina, wspominający o walce m. in. z kontyngentem wojsk z Meluhhy

Szlaki handlowe regionu Zatoki Perskiej w III tys. przed Chr.

Ruiny starożytnego miasta Ur

Przedstawienia statków cywilizacji Doliny Indusu

Modele łodzi z Lothal

Na nabrzeżu portu w Dilmun, rekonstrukcja

Przedstawienie statku z Dilmun na pieczęci

Obszary dotknięte ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi około 2200 lat przed Chr.

Wykres danych pobranych z rdzenia głębokomorskiego z Zatoki Omańskiej

Widok wykopalisk archeologicznych w Tell Leilan

Wykres depozytów eolicznych z Bliskiego Wschodu

Zbiorowy grób z Titris Hoyouk w południowej Anatolii

Sytuacja kulturowa w Europie Środkowej we wczesnej epoce brązu, 18 a i b - kultura mierzanowicka, 4 - kultura unietycka

Miedziane ozdoby kultury mierzanowickiej

KurhanKurhany kultury unietyckiej w Łękach Małych

Członek elity kultury unietyckiej, rekonstrukcja

---

tagi: starożytność  archeologia  epoka brązu  sumerowie  akadowie  okres akadyjski 

	Stalagmit
	3 lipca 2021 14:27

15     2223    7 zaloguj sie by polubić